KAZAKİSTAN’IN YEŞİL İPEK YOLU VİZYONU: ÇİN VE AB ARASINDA YEŞİL LOJİSTİK KORİDORU

Giriş

21.yüzyılda ticaretin yeniden şekillenmesine öncülük eden Çin’in “Kuşak ve Yol Girişimi” (Belt and Road Initiative – BRI), Orta Asya ülkeleri için ekonomik kalkınma, altyapı geliştirme ve uluslararası entegrasyon açısından eşsiz fırsatlar sunmaktadır. Bu girişimin kara koridorlarının merkezinde yer alan Kazakistan, Doğu ile Batı arasında kilit bir lojistik kavşak olarak öne çıkmaktadır.

Ancak artan lojistik faaliyetlerin çevresel etkileri, karbon emisyonlarını artırma riski taşımaktadır. Bu nedenle, “Yeşil İpek Yolu” kavramı, Kazakistan’ın ulusal stratejisinde giderek daha fazla yer bulmakta; sürdürülebilir lojistik, düşük karbon taşımacılık ve çevresel sorumluluk politikaları geliştirilmektedir.

Kazakistan, Çin ile Avrupa arasında transit geçiş sağlayan Trans-Hazar Uluslararası Taşımacılık Koridoru (TITR) ve Çin-Orta Asya-Avrupa Demiryolu Hattı gibi lojistik projelerin orta noktasıdır. Ülke, 2060 karbon nötr hedefiyle paralel olarak, ulaştırma ve enerji altyapılarında yeşil dönüşümü önceliklendirmektedir. Bu dönüşüm, AB’nin Karbon Sınır Ayarlama Mekanizması (CBAM) gibi çevre temelli ticaret politikaları ile daha da kritik hale gelmiştir.

Bu analiz, Kazakistan’ın Yeşil İpek Yolu vizyonunu, Belt and Road Initiative içerisindeki lojistik rolünü, karbon azaltımı hedefleri doğrultusunda ne ölçüde başarılı olduğunu ve sürdürülebilir lojistik koridor olasılıklarını değerlendirmeyi amaçlamaktadır.

Bağlam ve Arka Plan

2013 yılında Çin Devlet Başkanı Xi Jinping’in Astana’da duyurduğu “Bir Kuşak Bir Yol” girişimi, Kazakistan’ın kalkınma politikalarını doğrudan etkilemiştir. Ülke bu kapsamda otoyollar, demiryolları, kuru limanlar, sınır geçişleri ve enerji hatları gibi büyük ölçekli altyapı projelerine ev sahipliği yapmıştır.

Ancak 2020’li yılların başında, dünya çapında karbon emisyonlarının ve iklim krizinin gündeme oturmasıyla birlikte, bu projelerin çevresel etkileri sorgulanmaya başlanmıştır. Kazakistan hükümeti, 2021’de yayınladığı Yeşil Ekonomi Stratejisi çerçevesinde, BRI kapsamındaki projelere “yeşil koridor” yaklaşımı getirmiştir.

Kazakistan, tarihsel olarak İpek Yolu’nun geçtiği güzergâhlardan biri olmuş ve ticaretin doğu-batı aksındaki geçiş merkezi konumunu sürdürmüştür. Coğrafi konumu, Çin ve Avrupa’yı kara yoluyla birbirine bağlayan transit hatların geliştirilmesini cazip kılmaktadır. Ancak, bu lojistik faaliyetlerin kontrolsüz büyümesi durumunda, ülkenin karbon emisyon hedeflerini tehdit edebileceği açıktır.

Veriler ve Temel Bulgular

Somut Veriler ve Gözlemler

• Kazakistan’ın 2023 yılı toplam karbon emisyonlarının %18’i ulaştırma sektöründen kaynaklanmaktadır.
• Trans-Hazar Lojistik Koridoru ile 2022 yılında Çin’den Avrupa’ya 23.000’den fazla tren geçişi yapılmıştır.
• AB ile Kazakistan arasında imzalanan 2022 Yeşil Enerji İşbirliği Mutabakatı kapsamında sürdürülebilir taşımacılık projeleri desteklenmektedir.
• Khorgos Dry Port, Çin-Kazakistan sınırında kurulan ve karbon ayak izi izleme sistemine sahip ilk kuru liman altyapısıdır.
• Kazakistan, 2025 yılına kadar toplam 2.000 km demiryolu hattını elektrifikasyona tabi tutmayı planlamaktadır.

2015 öncesi dönemde “lojistik yatırım” odaklı olan strateji, artık “karbon ayak izi – enerji verimliliği – yeşil altyapı” dengesini gözetir hale gelmiştir. Yeni altyapı projeleri, yalnızca kapasite değil, çevresel performans kriterlerine göre de değerlendirilmektedir.

Neden-Sonuç İlişkisi

Sebepler

1. İklim Değişikliği ve Emisyon Baskısı: Kazakistan 2060 yılına kadar karbon nötr olma taahhüdünde bulunmuştur. Bu hedef, ulaşım sektörünün karbon yoğunluğunun azaltılmasını zorunlu kılmaktadır.
2. AB’nin Karbon Sınır Mekanizması (CBAM): AB’ye yapılan karbon yoğun ihracatlar ek maliyetlere tabi tutulacaktır. Bu durum, yeşil lojistik altyapısı olmayan ihracat hatlarının cazibesini azaltacaktır.
3. Küresel Yeşil Finansmana Erişim: Dünya Bankası, ADB ve EBRD gibi kuruluşlar yalnızca çevre dostu ulaştırma projelerine finansman sağlamaktadır.
4. Çin’in Yeşil BRI Yaklaşımı: Çin, 2021 sonrası BRI kapsamında yalnızca “yeşil altyapı” projelerine destek verme politikası ilan etmiştir.

Kısa ve Uzun Vadeli Sonuçlar

• Kısa Vadeli: Elektrifikasyon projeleri, düşük karbonlu araç alımları, karbon izleme sistemleri kurulumları.
• Uzun Vadeli: AB ve Çin arasında Kazakistan üzerinden geçen entegre yeşil koridorlar, sıfır emisyonlu lojistik merkezleri, uluslararası pazarda prestij artışı.

Alternatif Görüşler ve Senaryolar

Olası Senaryolar

Senaryo A – Entegre Yeşil Lojistik Koridor Başarısı:
Kazakistan, Çin ve AB ile koordineli şekilde lojistik altyapısını elektrifikasyona geçirir, sürdürülebilir yakıt kullanımını teşvik eder. Gümrük geçişlerinde karbon ayak izi raporlaması zorunlu hale getirilir. Khorgos ve Aktau gibi lojistik merkezler, bölgesel yeşil lojistik üslerine dönüşür.

Senaryo B – Mevcut Durum Sürdürülür, Riskler Artar:
Klasik dizel ağırlıklı taşımacılıkla devam edilir. AB ile olan ticarette CBAM yükü ağırlaşır. Çin’in alternatif güney koridorlarına yönelmesiyle Kazakistan’ın lojistik önemi azalır. 

Olası Riskler ve Fırsatlar

Riskler:

• Elektrifikasyon yatırımlarının yavaş ilerlemesi
• Demiryolu ve karayolu taşımacılığında verimsiz planlama
• Mevcut altyapının karbon izleme sistemlerine uygun olmaması

Fırsatlar:

• Uluslararası yeşil fonlara erişim
• Bölgesel yeşil transit merkezi olma potansiyeli
• Kazak ihracat ürünlerinin yeşil tedarik zincirlerine entegrasyonu
• Yeni istihdam alanları: yeşil taşımacılık, dijital izleme, karbon muhasebesi

Sonuç ve Değerlendirme

Kazakistan’ın Yeşil İpek Yolu vizyonu, sadece altyapı yatırımlarına değil, aynı zamanda sürdürülebilir kalkınmaya, iklim hedeflerine ve çevreye duyarlı ticaret anlayışına dayalıdır. Çin ve AB gibi küresel aktörler arasında yer alan bu transit ülke, yeşil lojistik konusunda stratejik hamleler yaparak hem ekonomik hem de çevresel değer yaratma potansiyeline sahiptir.

Yapılması Gerekenler

Kısa Vadede:

• Karayolu ve demiryolu altyapılarında karbon salım ölçüm sistemleri kurulmalı
• Sürdürülebilir lojistik için yatırımcılara vergi teşvikleri uygulanmalı
• Yeşil taşımacılık sertifikasyon sistemi geliştirilerek BRI içi hatlarda standardizasyon sağlanmalı

Uzun Vadede:

• Khorgos ve Aktau gibi merkezler, yeşil lojistik teknolojileri için Ar-Ge merkezlerine dönüştürülmeli
• Çin-Kazakistan-AB arasında sürdürülebilir taşıma antlaşmaları yapılmalı
• 2040’a kadar Kazakistan içinden geçen tüm demiryolları elektrikli hale getirilmeli
• Yeşil yakıt altyapısı (biyo-dizel, hidrojen vb.) geliştirilerek taşımacılıkta alternatif enerji kullanımı yaygınlaştırılmalı

Kaynakça

• World Bank: Central Asia Green Transport Strategy Report (2023)
• Kazakistan Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı Resmî Belgeleri (2024)
• OECD Central Asia Logistics & Carbon Emissions Assessment (2022)
• EBRD Kazakistan Yeşil Lojistik Finansman Raporu
• EU-Kazakhstan Enhanced Partnership Agreement – Green Transition Chapter (2022)
• UNESCAP Green Freight Transport Framework for Central Asia

Gülşah Bakırlı- Propm