İsrail-İran Savaşında Türk Dünyasının Duruşu

Giriş

2025 yılı itibarıyla Ortadoğu’da yaşanan en ciddi güvenlik krizlerinden biri, İsrail ile İran arasında doğrudan savaşa dönüşen çatışmalardır. İsrail-İran gerilimi uzun yıllardır arka planda süregelirken, bu kez kontrollü gerilim sınırlarını aşmış ve fiili bir savaşa evrilmiştir. Söz konusu savaş, yalnızca iki ülke arasındaki askerî mücadeleyle sınırlı kalmamış; bölgesel ve küresel düzeyde siyasi, ekonomik ve toplumsal sonuçlar doğuracak bir nitelik kazanmıştır.  

Savaşın fitilini ateşleyen gelişme, 2025 yılının Nisan ayında İsrail’in, İran’ın nükleer tesislerine ve askerî altyapısına yönelik düzenlediği geniş çaplı hava saldırılarıdır. İsrail yönetimi, İran’ın nükleer silah üretimine çok yaklaştığını ve bölge güvenliğini tehdit ettiğini ileri sürerek bu saldırıları meşru savunma olarak açıklamıştır. İsrail uçakları ve insansız hava araçları, Tahran yakınlarındaki Natanz ve Fordo gibi stratejik tesisleri hedef alırken, İran tarafı bu saldırılara sert bir şekilde karşılık vermiştir. İran, başta Tel Aviv ve Hayfa olmak üzere İsrail’in önemli kentlerine balistik füze ve insansız hava aracı saldırıları gerçekleştirmiş; İsrail topraklarında ciddi hasar ve can kayıpları meydana gelmiştir.

Bu karşılıklı saldırılar, Hürmüz Boğazı ve Basra Körfezi gibi kritik enerji koridorlarının güvenliğini tehdit eder hâle gelmiş, küresel petrol ve doğalgaz fiyatlarında keskin dalgalanmalara yol açmıştır. Öte yandan, savaşın yayılma riski nedeniyle bölge ülkeleri arasında da askerî ve diplomatik hareketlilik artmış, Türkiye başta olmak üzere birçok ülke taraflara itidal çağrısı yapmıştır.

Türk Dünyası açısından bu savaşın önemi yalnızca coğrafi yakınlıktan ya da kültürel bağlardan ibaret değildir. Türkiye, Azerbaycan ve Orta Asya Türk Cumhuriyetleri hem enerji ihracatı, hem ticaret yolları hem de bölgesel güvenlik dengeleri açısından bu çatışmadan doğrudan etkilenme potansiyeline sahiptir. Özellikle Türkiye’nin İran ile kara sınırının bulunması, Azerbaycan’ın İran sınırındaki hassas konumu, Kazakistan ve Türkmenistan gibi ülkelerin enerji ihracat güzergâhlarının güvenliği bu bağlamda ön plana çıkmaktadır.

Bu analiz, Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan gibi ülkelerin resmî açıklamaları ve diplomatik yaklaşımları ışığında, Türk Dünyası’nın İsrail-İran savaşına yönelik genel tutumunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışma kapsamında, yalnızca bu devletlerin çatışmaya ilişkin doğrudan pozisyonları değil; aynı zamanda mevcut dış politika yönelimleri, aralarındaki stratejik farklılıklar ve küresel aktörlerle geliştirdikleri ilişkiler ağı da ele alınmaktadır. Bu çerçevede, Türk Devletleri Teşkilatı’nın ortak hareket kapasitesi, üye ülkeler arasındaki dış politika öncelikleri ve jeopolitik çıkarlar doğrultusunda değerlendirilmekte; bölgesel krizlere karşı Türk Dünyası’nın ortak diplomatik refleks geliştirme potansiyeli analiz edilmektedir.

Tarihsel ve Jeopolitik Arka Plan

İsrail–İran İlişkilerinin Kısa Evrimi:
İsrail, kuruluşundan sonra İran’la yakın diplomatik ve ekonomik ilişkiler geliştirdi. 1950–1970 döneminde, Şah Muhammed Rıza Pehlevî yönetimiyle askerî iş birlikleri ve petrol anlaşmaları imzalanmıştı.

1979’da gerçekleşen İslam Devrimi, Tahran’ın İsrail karşıtı politikasının temelini oluşturdu. İran, devrim sonrası hem Hizbullah’ı finanse ederek Lübnan’da hem de Şii milis araçları aracılığıyla Irak, Suriye ve Yemen’de İsrail karşıtı cepheyi güçlendirmeye başladı.

2000’li yıllardan itibaren nükleer program tartışmaları gerginliği derinleştirmiş ve uluslararası yaptırımlar, Tahran’ın stratejik manevralarını sınırlamıştır.

Bölgesel Güç Dengeleri:
Ortadoğu’da Amerika Birleşik Devletleri, Rusya ve Çin’in nüfuz yarışında İsrail–İran çatışması yeni bir dönemeç olmuştur. ABD, Tel Aviv’i hava savunma sistemleri ve istihbarat paylaşımıyla desteklerken; Rusya, Suriye’de İran’la koordineli hareket etmektedir.

Arap Körfezi ülkeleri, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri başta olmak üzere, İran’a karşı denge arayışındadır. Bu durum, bölgedeki petrol akışı ve deniz ticaret yollarının güvenliği konusunda kaygılara yol açmaktadır.

Hazar bölgesinde ise Rusya’nın Kafkasya ve Orta Asya’daki geleneksel nüfuz alanı, Çin’in Kuşak ve Yol Girişimi ile rekabet hâlindedir. Enerji koridorları olan Bakü–Tiflis–Ceyhan, TANAP ve Trans-Hazar projeleri, stratejik önemi artan aktörler arasında öne çıkmaktadır.

Türk Dünyası’nın Uluslararası Konumu:
Türk cumhuriyetleri ve Türkiye hem Batı hem de Doğu eksenine ekonomik ve diplomatik köprü işlevi görmektedir. Ankara, NATO üyeliği ve Batı ittifakıyla bağlarını korurken; aynı zamanda Şanghay İş birliği Örgütü’ndeki rolünü güçlendirmektedir.

Azerbaycan, Hazar enerji yataklarını Türkiye üzerinden Akdeniz’e taşırken; Kazakistan, Özbekistan ve Kırgızistan da Çin’le artan ticari hacim ve altyapı yatırımları üzerinden bölgesel denklemi çeşitlendirmektedir.

Türk Devletlerinin Resmî Tutumları ve Yapılan Açıklamalar

1. Türkiye
   Dışişleri Bakanlığı (AA, 13 Haziran 2025):
   “İsrail’in bölgede yarattığı teröre son verilmesi… hukukun uygulanması ve Netanyahu hükümetinin durdurulması için uluslararası toplumu harekete geçmeye çağırıyoruz.” (Hürriyet)

Dışişleri Bakanlığı (Cumhuriyet, 24 Haziran 2025):
“Ateşkesin ihlal edildiğine dair haberleri yakından takip ediyoruz… Türkiye, bölgede barışın sağlanmasına yönelik her türlü çabayı desteklemeye ve yapıcı katkı sağlamaya hazırdır.” (Cumhuriyet)

2. Azerbaycan
   Dışişleri Bakanlığı (13 Haziran 2025):
   “İsrail’in İran’a yönelik askerî operasyonlarından derin endişe duyuyoruz… Tarafları, anlaşmazlıklarını uluslararası hukuka uygun olarak diyalog ve diplomasi ile çözmeye çağırıyoruz. Sivil halkın güvenliği özellikle vurgulanmalıdır.” (Son Dakika)
3. Kırgızistan
   Dışişleri Bakanlığı (AA):
   “Her iki tarafı azami itidal göstermeye ve barışçıl çözüm için tırmanmayı önleyecek eylemlerden kaçınmaya çağırıyoruz. İran’daki vatandaşlarımızın kişisel güvenlik tedbirlerini almaları gerektiğini hatırlatıyoruz.” (Anadolu Ajansı)
4. Özbekistan
   Dışişleri Bakanlığı (Haberler.com, 13 Haziran 2025):
   “İsrail’in İran’a yönelik saldırılarından derin endişe duyuyoruz. Tüm tarafları itidalli davranmaya, askerî eylemleri derhal durdurmaya ve sorunu diplomatik yollarla çözmeye davet ediyoruz.” (Haberler)
5. Kazakistan
   Dışişleri Bakanlığı (Son Dakika, 13 Haziran 2025):
   “İsrail’in İran’a düzenlediği saldırıda tarafların azami itidalli davranmasını ve uluslararası hukuk çerçevesinde yalnızca siyasi-diplomatik yollarla çözüm aramayı savunuyoruz.” (Son Dakika)

Sonuç

Yapılan bu açıklamalar, her bir Türk devletinin bu savaşa olan bakışını ortaya koymaktadır. Türkiye, bir yandan NATO üyesi ve Batı ittifakının önemli bir ortağı olarak özellikle ABD ve Avrupa Birliği ile ilişkilerini gözetmekte; diğer yandan ise bölgesel barış ve istikrarı önceleyen, arabuluculuk ve denge siyaseti izlemeye gayret etmektedir. Ankara’nın yaptığı resmî açıklamalarda kullanılan dil, bu çift yönlü yaklaşımı açıkça yansıtmaktadır: İsrail’in saldırıları güçlü biçimde kınanmakta; fakat aynı zamanda taraflara itidal çağrısı yapılarak kriz yönetimine yönelik diplomatik inisiyatifler teşvik edilmektedir. Türkiye, tarihî ve kültürel bağları nedeniyle İran ile ilişkilerini tümüyle riske atmak istememekle birlikte, Batı ile ilişkilerinde de köprüleri yakmamaya özen göstermektedir.

Azerbaycan ise, 2020 Karabağ Savaşı sonrası elde ettiği avantajları sürdürmek ve enerji diplomasisini çeşitlendirmek amacıyla daha dikkatli ve çok boyutlu bir dış politika yürütmektedir. Bakü yönetimi, hem İsrail ile savunma ve enerji iş birliğini sürdürmekte hem de İran’la olan hassas sınır ilişkilerini gözetmek durumundadır. Bu nedenle, Azerbaycan’ın açıklamaları daha çok “endişe” ve “itidal” çağrıları şeklinde, dengeleyici bir tonda kalmaktadır.

Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, özellikle Kazakistan, Özbekistan ve Kırgızistan, geleneksel olarak tarafsızlık ve uzlaşı çizgisini önceleyen politikalar benimsemektedir. Bu ülkeler, İsrail-İran geriliminde açık taraf tutmaktan kaçınmakta ve çoğunlukla “derin endişe” veya “barış çağrısı” gibi yumuşak diplomatik söylemlerle süreci izlemektedir. Bunun ardında iki temel dinamik yatmaktadır: Birincisi, bu ülkelerin ekonomilerinin enerji ihracatına ve dış yatırımlara bağımlı olması; ikincisi ise Rusya ve Çin gibi büyük güçlerle dengeli ilişkiler sürdürme gerekliliğidir. Özellikle Moskova’nın İran’la yakın ilişkileri, Orta Asya devletlerinin daha çekingen davranmasına neden olmaktadır.

ABD, Rusya ve Avrupa Birliği gibi küresel aktörlerin Türk Dünyası üzerindeki etkisi de göz ardı edilemez bir boyut taşımaktadır. Washington’un İsrail’e verdiği koşulsuz destek, Türkiye gibi ülkeleri daha temkinli bir pozisyon almaya iterken; Rusya’nın İran’la geliştirdiği stratejik ortaklık, Orta Asya ülkelerinin dış politika manevra alanını daraltmaktadır. Aynı şekilde, Avrupa Birliği’nin enerji ve güvenlik politikaları da Türk devletlerinin tercihlerini dolaylı olarak şekillendirmektedir.

Bu çerçevede, Türk Devletleri Teşkilatı (TDT), İsrail-İran savaşına ilişkin ortak ve net bir tutum belirlemekte güçlük yaşamaktadır. Üye ülkelerin farklı jeopolitik öncelikleri, ittifak içinde ortak bildiri yayımlanmasını ve kriz dönemlerinde etkin koordinasyon sağlanmasını sınırlamaktadır. Ancak yine de TDT kapsamında düzenli olarak yapılan Dışişleri Bakanları toplantıları, kriz yönetim mekanizmaları oluşturma çabaları ve ortak diplomatik altyapının geliştirilmesi yönündeki adımlar, uzun vadede bu eksikliği telafi edebilecek potansiyele sahiptir.

Şu açık bir gerçektir ki İsrail-İran çatışması, Türk devletlerinin mevcut dış politika yönelimlerini ve aralarındaki stratejik farklılıkları gözler önüne sermiştir. En önemli husus ise, Türk Dünyası’nın ortak hareket kapasitesinin geliştirilmesi yönünde hangi alanlara odaklanılması gerektiğine dair önemli ipuçları vermiştir.

Kaynakça

• Anadolu Ajansı. (2025, Temmuz 13). Dışişleri Bakanı Fidan, Brezilya’da İranlı mevkidaşı Erakçi ile görüştü. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/disisleri-bakani-fidan-brezilyada-iranli-mevkidasi-erakci-ile-gorustu/3623662
• Anadolu Ajansı. (2025, Temmuz 11). Dünyadan İsrail’in İran’a yönelik saldırısına kınama. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/dunyadan-israilin-irana-yonelik-saldirisina-kinama/3596334
• Anadolu Ajansı. (2025, Temmuz 10). İsrail İran’a saldırı düzenledi. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/israil-irana-saldiri-duzenledi/3595797
• Anlatılanın Ötesi. (2025, Haziran 13). Türkiye Dışişlerinden İsrail’in İran saldırısına ilk açıklama: En güçlü şekilde kınıyoruz. https://anlatilaninotesi.com.tr/20250613/turkiye-disislerinden-israilin-iran-saldirisina-ilk-aciklama-en-guclu-sekilde-kiniyoruz-1096999235.html
• Cumhuriyet. (2025, Temmuz 12). Son dakika: Dışişleri Bakanlığı’ndan İsrail-İran ateşkesi hakkında açıklama. https://www.cumhuriyet.com.tr/turkiye/son-dakika-disisleri-bakanligi-ndan-israil-iran-ateskesi-hakkinda-aciklama-2412132
• Cumhuriyet. (2025, Temmuz 10). Son dakika: İsrail’in İran’a yönelik saldırısına Dışişleri Bakanlığı’ndan ilk açıklama. https://www.cumhuriyet.com.tr/turkiye/son-dakika-israil-in-iran-a-yonelik-saldirisina-disisleri-bakanligi-ndan-ilk-aciklama-2408919
• DW Türkçe. (2025, Temmuz 10). İran-İsrail çatışmasında Türkiye nasıl bir politika izliyor? https://www.dw.com/tr/iran-israil-catismasinda-turkiye-nasil-bir-politika-izliyor/a-72934090
• Haberler. (2025, Temmuz 12). Özbekistan, İsrail’in İran’a saldırılarına derin endişe duyuyor. https://www.haberler.com/guncel/ozbekistan-israil-in-iran-a-saldirilarina-derin-endise-duyuyor-18742465-haberi
• Hürriyet. (2025, Temmuz 12). Dışişleri Bakanlığı’ndan İsrail’e sert tepki. https://www.hurriyet.com.tr/dunya/disisleri-bakanligindan-israile-sert-tepki-42572004
• NTV. (2025, Temmuz 11). Dışişleri Bakanlığı’ndan İsrail saldırılarına tepki. https://www.ntv.com.tr/turkiye/disisleri-bakanligindan-israil-saldirilarina-tepki,pj07qbtI6Em-w–XYXiMlg
• Son Dakika. (2025, Temmuz 11). Azerbaycan’dan İsrail’in İran operasyonlarına tepki. https://www.sondakika.com/dunya/haber-azerbaycan-dan-israil-in-iran-operasyonlarina-18739898
• Son Dakika. (2025, Temmuz 12). Kazakistan’dan İsrail’e itidal çağrısı. https://www.sondakika.com/guncel/haber-kazakistan-dan-israil-e-itidal-cagrisi-18742305
• T.C. Tahran Büyükelçiliği. (2025, Temmuz). İsrail’in İran saldırılarına ilişkin açıklama. https://tahran-be.mfa.gov.tr/Mission/ShowAnnouncement/413767